nihan ng kanilang bukirin masigla ang pag

g um

aroon namin ng anak..." nalimutan na ni Maryam ang pag-aaral buo na ang

pala sa bukid si Hunio at hindi lang yan napakahusay rin niya sa pagnegosyo sya. Sa murang edad nila ay

Utoy ng makita silang

kakunot noong t

rbo!" nakangiti

mportante daw itong sasabihin sa'

mo naman nagmomoment kami n

ka muna

i ni Ate Maryam mo? Alam mo Utoy kundi si Mommy i

ka daw sa mismong

roon lang importante s

kit ano nga

ila galing bakasyon... may p

malay ko?" s

Maryam dahil alam nyang mas nakakaunawa ang byenan nyang lal

sila sa bahay ng pamilya Kline. Naaninag nila ang si Mr. Kline

alingaw ngaw ng boses ng matandan

ryam nagtaka naman si Maryam sa nanginginig na a

I still re

there's a plenty of fishes but u already o

g asawa ni Maryam pababalikin daw sya nito sa

balitaan tungkol sa iyo anak... kaya mo bang ihandle

laseng tanong 'yan?" nai

g matanda at naglakad sila papunta sa libr

-ama at si Mr. Kline ay nagbukas ng isang kahon ng

palagi daw kayong n

aseng panging

walay muna kayo! Marami ka pang dapat gawin bata pa kay

I don't under

k our agreement even you

but how about our agreement that I'

.. maybe you could pursue after your f

at ang byenan ko kung iiwan

pos kami ang iiwan mo? please Son... wag na tayo magtalo about this... you just came here f

a hardin ng mga Kline. Nagtaka naman siya sa kung anong disiplina ba ang binabanggit ng byenang lalaki. Subalit bakit nanlalamig ang

g naglakad si Hunio p

mething to tell you Dad and I had an agreem

abihin?" nakatingin si

back to you I will be home... I promise!" habang hawak ni Hunio si Maryam sa mg

ng magulang mo ay alam kong makakabut

d! I really don't

iba? kailan daw ba ang alis mo halika

agtatakang tanong ni Hunio "

bahay at ayusin na natin mga gamit mo! Bumalik ka

ni Hunio. "ganyan kaba kamanhid?

ainam kung sumunod ka muna sa kanila... iwan m

ewala ako sa'yo?" malu

n natin ang iniisip mo dapat

ko?" humahalik si Hunio

agtatanong nyan sa'yo?" n

io... mahal kita Hunio" '

nakapag-isip ka na ba?" sabi ni Celeste kay Maryam habang pinapanood silang dalawa.

o?" tanong

in?" tanong muli ni Celeste. Napat

papipiliin ay hindi nya gustong tumira sa bahay ng mga Kline. Paniguradong hindi rin papayag ang byenan nyang babae tiyak

g-asawa sa kanilang bahay magalang na

mang si Aling Pacita nauunawaan na nya ang manugang "dalangin ko na mapabuti ka sa kung san ka man magpupunta iho. Hi

ng makitira sa bahay nila Huni

... sige gabayan ka nawa ng

o ang iyon

mantalang nanuluyan si Maryam at

a oras lang ng kain nila sila naghaharap harap ng pamilya Kline. Si Loring naman ang mayordoma tagapag silbi ng Maddame. Sa bahay ng mga Kline

y dahil sa bahay nila ay pareho s

gi itinatanong ni Celeste kung n

g kanilang mga kailangan kapag namimili sila ay may mga pumupuntang mga bisita para magpakita ng mga kung anu anong mga disenyo ng alahas, mga sapatos at damit marangya pala ang buhay ni Hunio. Sa gabi mayroon rin si

o! ayokong masanay sa ganito! Ayaw ko rin ng napakaraming mga pangako napakaraming

e you and I only do this for you... Ju

kwarto. Nagkalabugan ang buong kwarto ni Hunio nagkikilitian sila pero sa mga oras na iyon ay walang makakarinig gaan

asaoli na sya sa sarili nyang nanay. Ayaw nya sa bahay nila Hunio idinahilan nya ang pag-aalala sa kanyang Nanay. Hindi na sya nagpaawat kay Hunio pakiramdam ny

o na babalik sya at pagbalik daw nya ay gagawa daw sila ng kambal, mga magaganda at malulusog na ba

ula ay hindi sya kasama sa paghatid na tipong may mga halikan pa sa pag-alis ng lalaki. Siguro ay nagtampo rin si Hunio baka inisip nitong hindi sya nito naappreciate. Kaya maiiwan sya sa 'Pinas maghihintay na lamang sya sa asawa heto

ito ng pera para makapag-aral sya habang nagtitraining si Hunio para din sya ay makapagtapos. Nagpapaalam na ang mga magulang ni Hunyo pero hindi sya pinansin ng mga ito. Tanging si Aling Pacita lang ang

aman ay uuwi din sya. Hindi na nga nya ito sinabihan na gaya ng dati ay magsusulatan silang dalawa o magtatawagan kunsabagay ay mahigpit ang bantay sa training ng mga militar ang mahala

g ang nagparanas sa kanya ng ganoong pagmamahal ang hindi sya bastusin at ang maninipulahin. Subalit nag-iisang anak si Hunio Family problem din daw at di daw kayang isalba an

indi yun an

os ng pa

pamamahay. Pero kada lingo ay maglilinis sya ng bahay nila, kada lingo maiiwan ang susi ng kanilang bahay pero ang mangangalaga nito ay si

na makakapagsulata

ko?" pabara na

ng dapat nga ay dika padadalhan ng pera ng mga 'yan mayroon

g tanong ni Maryam. Doon lamang nalaman ni

hindi kami pinasahod! hindi mo daw kase kami nagustuhan. Umuwi ka raw kase agad! Ewan ko ba sa'yo pina

.. sana po ay sinabi niyo kay Hunio. May address pu bang iniwan si Hunio sa inyo para po mapakiusapan ko si Madda

ng sana nakuha ko address ni Hunio para mags

inig pero hindi nalamang

pala ang bantay sa training ng mga militar at madami po atang numero bago makatawag sa kanila hindi bale na ng

n ata ang training ng Militar sa Amerika tatawagan din sya nito o babalik. Hintayin nya na lang kung

iling address ng asawa na dati nyang pinagpapadalhan ng sulat nung sila ay mga bata pa. Hindi naman sya naniniwalang pati sa kanilang bahay sa Amerika ay lumipat na rin ito. Panay ang sulat niya sa Amerika mukha syang tanga na para bang sa kanyang mga pag-iisip ay walang Hunio na dumating sa buhay

binigay ng husto ang pagmamahal na nararapat para kay Huni

ang para sa'yo magbabalik sya..." habang nak

kaya ako pinag

wag na ako maghintay...? babalik kapa ba...? magkakaanak na tayo kung patay kana sana naman magparamdam ka... sobrang nangungulila na'ko sayo...

o sa kanila. Hindi rin naman nila kailangan ng pera ay kung m

ad ng dati. Hindi rin sya makatulog sa gabi. Ang masigla nilang bukirin ay nagmistulang ng naging tuyo wala na ang kanilang mga taniman

kanilang mga taong kapwa magsasaka ay umalis na sa kanilang paninilbihan. Sa paglipas ng mga panahon madalas nyang nakikita sa kawalan ang asawa na ito ay paalis na ang mga ngiti nito at mga patawa nito. Ngunit ito ay napak

gal ay nangangayayat na sya masigla naman sya kung kumain tuwing umaga ay nadadalas ang pagduduwal niya... nakakaranas sya ng maasim at mapait na pagduduwal. Totoo nga ata ang sinasabi ng mga matatanda n

mag-aral siya kaya lamang ay kailangan nya rin tupa

g pagtatapos ay ang paglak

mansanas. Nakakadalawang kagat palamang si Loring ay ibinabato na nito ang mansanas na kanyang kinakain at hindi lang bato sa basura kundi sa kanya lalo sa mukha nya. Naglalampaso at naglilinis naman si Maryam sa buong paligid. Napansin rin niya na lingo lamang ata nalilinis ang bahay nila

mang si Maryam sa dati ay kasambahay ng asawa. Masahol pa si Loring kesa sa malulupit na ibang amo. Alam naman ni Lor

o nakakatanggap ng pera ang mag-asawang hardinero at kasambahay kung walang bigay na address ang mga Kline? Palaging pagod sa

naiiyak ngayon naman ay masaya na sya. Unti-unti na nya natatanggap ang pag-alis ni Hunio. Sa ikalimang buwan ng kanyang pagdadalantao mula ng umalis paAmerika si Hun

g kanyang asawa. Ipapakita nito kung gaano sya kabilog ngayon tiyak na pagtatawanan sya ng asawa sa kanyang hi

ntis habang hinihimas ang tiyan. 'sana nandito ka na Hunio kapag nandito ka siguradong masaya tayo... pangakong magiging mabait na ako sa'yo, sisilbihan at igagalang nakita...' hab

ang aliwin ang sarili pati paglilinis ng bahay nila Hunio ay ginagawa rin niya maski bin

kanyang likuran sa likod ng kanyang balakang nung una ay gamants

tida mo Maryam?" pansin

tingin likod ng k

la ka?!" tanong ng

ang laylayan ng kany

kit?" sita ng kapitbahay nyang n

ketsup nyo..." sabi ni Maryam na w

manaba ka nyan hala ka! Baka mahirapan kang manganak ikaw din pa

Ginusto nya ako eh"

angangati a

san

ka masyadong

aghuntahan ni Maryam ng tumayo sya at

anganganak

ko pa po ka

naman 'yan

g likuran tinignan muli ang kanyang d

kanyang tagiliran sa parte ng kany

i nya napakapit sya sa bak

ko seven months palang ako' napapa

sinapupunan 'wag naman po sanang mawal

nila. Tumakbo si Utoy para sabihin kay Aling Pacita na manganganak na si Maryam. Subalit nakita ni Loring ito ang ginag

ayuan si Maryam. Subalit tinignan lamang ni Utoy ang ina saka

a panganganak. Ang buong barangay nila ay natatara

aw namamatay dun! Lalo't ikapitong buwan mo palang"

spital na 'yon hindi ka patutulu

Palaging walang mga doctor at nurse!" natatarantan

Nataranta nanaman ang mga tao sa kanya kaya

araming sumakay sa likod ng jeep. Sa isang pampasaher

oon naman syang naibayad sa hospital kung saan ay nagsilang n

titira pa silang pera. kaya maayos silang nagpagaling na mag-ina sa ospital. Ang mga kapitbahay nila ay nagsipagdalaw din. Tuwang-tuwa si Aling Pacita ng makita si Xavia binuhat ito

iit isang sangol na babae. Ang sabi pa nila ay ang hininga na nagmumula sa labi ng munting binibini ay napakabango... Napakacute ng bata apat silang nagtabi tabi sa harapan ng camer

isang semestre si Maryam sa kanyang pag-aaral para pansamantala ay makapagpahinga siya. Humili

y nakukulit

raining lang naman daw ito. Subalit ang every year na pangakong pag-uwi ay umabot na sa dalawang taon? 'Grabe talaga si Hunio tulad din sya ng ibang lalaki na walang isang salita! Nagbunga ang kanilang ginawa subalit iniwanan sya. Pati responsibilidad nito ay hindi na nya pinanindigan. Ngunit maituturing nga bang isang pagkakamali ang kanilang anak samantalang pinakasalan naman sya nito bago pa

ng inaabot na pera si Loring sa kanila

muling magbakas

aking larawan simula pa ng ako ay nagdadalangtao... baka sakali malaman na ni

i ko man lang alam ang address ng asawa ko?! nasa

address ni Hunyo sa Amer

n na simula ng umalis sila Aling Celeste dito! di kapa ba nakakah

iba pa nga nakakapaghin

k mo! Mahirap ka lang Maryam! niintindihan!

aibibigay? hindi ko naman gusto ng pera ang gusto ko

ang gusto mo kay Hunio

lagayan ko maatim mo bang

a ako! hindi ako naniniwa

a naiiyak sa pinagsasabi ni Loring kundi ang hindi nya

na dito!" pangtataboy ni Loring na nakakapit sa mga bra

makawa ni Maryam. Subalit

na ako!" n

inilayo si Hunio sa kanila di na ibinigay ni

y at lupa... hindi na pala tutuong nagpapadala si Hunio ng pera

a nakabili ng hinuhulugang b

niya si Hunio at hindi na da

i man magbabalik si Hunio ay nandyan pa

ng makita sila ay magkayakap ng ina ay

kangiting sa

angal. Sa palengke ay nagtitinda pa rin sila ng gulay. Ngayong medyo Malaki na si Xavia

s ng pang-aapi tinatawanan at kinukutya ng mga magulang ng mga kalaro at tinatawag nilang gusgusin anak ng kano, yagit o tinatawag din na putok sa buh

nyang apo napakabibo ng bata. Paminsan minsan ay isinasama ni Lucresia ang pamangkin sa lola nya sa tuhod. Utos kase ito ng Donya sa kanila dahi

n ang palaging sinasabing sagot ni

Ang lola ni Maryam sa kasamaang palad ay kasamang natupok ng apoy sa maliit nitong bahay habang ito ay natutulog. Wala halos naisalba sa kabilang barangay na aayon sa ulat ay sinadya raw ito at pati ang kaisa isang tagapag al

k ng mga Del Mundo sa kanila... Halos napaluhod si Aling Pacita sa masakit na sa sinapit ng kanyang byenan. Siguradong mananagot ang gumawa nito sa matanda subalit si

g kagipitan. Dahilan rin ay nasan naman ang nawawalang si Lucresia. Simula noon ay wala nang mapagkukunan ng pangkabuhayan sila Al

ang pag-iwas sa pagkakasangkot sa Pamilya Del Mundo. Nakal

apakaraming oportunidad pero gabi na... at si Maryam naglalakad naghahanap parin ng mapapasukang trabaho? kung saan-saan na nga sya nakakarating may tinapo

p makaangat doon. Kung matatagpuan man lamang sana nya si Lucresia maaring may mga ari-arian pa rin silang natitira... at matutulungan sya nito. Subalit sukdulan na ang iba nilang kaanak na sobrang luho ay hindi pa rin makuntento kaya

maaring iyon ang may kagagawan sa pagkawala ng kanilang Lola. 'marunong

alang naman sya hindi naman sya katabaan? May konti naman syang baon na lakas ng loob. Nanlalambot nyang pakiramdam magulo na ayos n

ga ang kanyang shoulder bag paniguradong may mensaheng dumating para sa kanya. Dinukot nya ang kanyang beeper sa kanyang bag binasa nya iyon nabuhayan sya ng l

kinita para bagtasin ang lugar pa

rin si Maryam at naligaw sa isang malawak na

a sa kanil

gad sa anak. "Xavia?" tawag nya sa anak na

kanila hapunan. Naupo naman si Maryam ikinuwento nya na mag-kakaroon na sya ng trabaho na kailangan ay nakaayos pa ito

nak hindi nya ito hinahayaan ma

buhat ito na nakangiti kinuha nya ang maliit na mangkok at kumuha sya ng madaming sabaw at kanin pinakain hinahalo at hinihipan ang pagkain p

gkakatrabaho na si mama!" ma

amat naman sa diyos anak at may natagpua

yo sa bayarin natin dito sa mga panganga

ba mag-uump

akaayos pa eh, apurahan nga daw po at kai

aw papasukan mon

la sa'kin basta ang mahalaga po ay may trabaho nako... minimum

katrabaho. Panggabi ang oras ng kanyang pasok kaya ang bantay ng kanyang anak ay ang kanyang nanay na

maingay ang nakakaaliw na tugtog naroon si Maryam sa mga

al ng make up na nilagay ng kaibigan na tila natunaw na... 'bakit kailangan pa kase magmake up eh! taga hugas ka lang naman ng pinggan...?' sabi nya sa kanyang sarili. Nagmukha tuloy sya

py na tayo!" sabi ni Petra

pe' yan ang hindi nya makakalimutang salita ng paunang nagloko si Hunyo... 'Hay buhay nanaman i

indi nya alam kung san nya ito puwede ipagtanong sa

saya sya sa mga kaibigan pakiramdam nya ay nakapasarap ng mga alak na kanyang naiinom sa pinagtat

an ng kanyang mahal na si Hunio. Nagmumura sa ginawang

akainis ka naman!? kawawa yung anak natin wala kang kwenta!" sabi nyang umiiyak. Papunas punas sya

mend a brok

ba ito oh, tulugan? heto nanaman tayo kantang malungko

osing na ang Pub!"

ng baliw nyang sinasabi habang lasing. Ang tutuo litrato lang naman kausap nya... Hinahalikan n

aw na. Basta salampak na lang sya sa kanyang h

ang ibang minahal kundi si Hunio. Hinalikan nya ang larawan ni Hunio ang magandang ngipin nito, ang matangos na ilong ang makinis at maputing kutis ang kulay ng kanyang mata. Hinagkan nya ang larawan ni Hunyo. M

d sa gyer